نبرد نهاوند وفروپاشی امپراتوری ساسانی

سرانجام برای مواجهه با خطری که ایران را تهدید می کرد پادشاه ایران یزدگرد سوم که از مدائن گریخته بود و در شهرهای غربی ایران آواره گشته بود تصمیم گرفت یک بار دیگر تمام قوای خود را تجهیز کند تا مگر اعراب را از مدائن و عراق براند و دست آنها را از تعرض ببلاد غربی کوتاه نماید. از طرفی دیگر پیروزی در این جنگ می‌توانست راه ورود اعراب را به مناطق داخلی ایران هموار کرده و غنایم زیادی نصیب مسلمانان سازد. نهاوند شهر بزرگی است که در سمت جنوب شرقی استان همدان واقع است و بین این شهر تا همدان ۱۴ فرسخ راه است. امروزه این شهر میان چهار شهر بروجرد، همدان، اراک و کرمانشاه قرار دارد. یزدگرد در سال بیست ویکم هجری قمری گماشتگان خود را از ری به خراسان، گرگان، طبرستان، مرو، سیستان، کرمان و فارس فرستاده حکام را بجمع آوری لشکر تشویق و ترغیب نمود، و به قولی که خالی از اغراق نیست، قریب یکصد هزار نفر در نهاوند گرد آمدند. نقشه آن بود که حلوان و تیسفون را فتح کرده، کوفه و بصره را که مهمترین سنگرهای عرب در آنحدود بود تسخیر سازند.

گرد آمدن این سپاه انبوه در نهاوند البته بار دیگر برای اعراب کوفه خطر و تهدید بزرگی بود. بهمین جهت عمار بن یاسر که درین زمان بنا بر مشهور به جای سعد بن ابی وقاص امارت کوفه داشت نامه ای به خلیفه نوشت و او را از این ماجرا آگاه کرد و در دفع این خطر از او کمک خواست. خلیفه که ازین خبر سخت بوحشت افتاده بود یک لحظه اندیشید که بتن خود آهنگ عراق کند اما عاقبت از آن خیال بیرون رفت و نعمان بن عمرو بن مقرن مزنی را که در آن زمان عهده دار خراج استان کشتگر (کسکر) بود به امارت لشکر نامزد کرد. فرمان هم داد که از شام و عمان و بصره و دیگر اقطار نیز قسمتی از سپاه مسلمین بوی بپیوندند. نعمان با این لشکر از کوفه بیرون آمد و در جایی نزدیک نهاوند اردو زد. چند روزی دو لشکر مقابل یکدیگر بودند و جنگ و تلاقی روی نمی‌داد. آخر اعراب به دروغ آوازه در افکندند که خلیفه مرده است و آنها قصد بازگشت دارند. باین حیله ایرانیان را از سنگر بیرون کشیدند و در صحرا با آنها دست بجنگ زدند. جنگی که روی داد سخت و خونین بود و سه روز طول کشید. نعمان در جنگ کشته شد. ایرانیان شکست خوردند و بسیاری فرار کردند. اهل نهاوند حصاری گشتند اما عاقبت به صلح راضی شدند.غنائم بیشماری بدست عرب افتاد واز آنجمله است دو صندوق بزرگ پر از مروارید (لؤلؤ) و زبرجد و یاقوت که شخصی در مقابل طلبیدن امان آنرا به اعراب نشان داد. پس از نهاوند همدان بدست عرب افتاد.

یزدگرد سوم پس از جنگ نهاوند

جنگ نهاوند امید یزدگرد سوم را مبدل به یأس کرد، ولی این پادشاه ساسانی دست از مطالبه تاج‌وتخت خود برنداشت و تازنده بود، کوشش نمود تا شاید کاری از پیش ببرد، پس از اینکه خبر «جنگ نهاوند» به او رسید، از ری به اصفهان و از آنجا به کرمان رفت، ودر آخر در مرو اقامت گزید، و از دولت‌های همجوار کمک خواست. ماهوی حکمران ایرانی مرو با نیرنگ قراولان او را نابود ساخت و قصد کشتن یزدگرد را داشت. یزدگرد چاره جز ترک آنحدود ندید ودر همان نزدیکی، بقولی بدست آسیابانی که طمع در جامهٔ زرین وفاخر او نمود، کشته شد. خانوادهٔ یزدگرد پس از مرگ او به چین پناهنده شدند.

واژهٔ نهاوند در زمان‌های مختلف و از زبان‌های متفاوت، به صورت‌های مختلفی تلفظ شده‌است که از جملهٔ آنها می‌توان به: نوح اوند، نیماوند، اینهاوند، نیوهاوند، نیاوند و نیهاوند اشاره کرد.

از طرف دیگر نهاوند در گذشته نام‌های دیگری داشـتــه اســت بـه قـول بـطلـمـیـوس نـیـفواندای خـوانده شده و در عصر مادها به نهاوند، نهاوند ماد هم گفته شده‌است. به گـفـتهٔ ملک الشعرای بـهـار در عـصـر سلـوکیه نهاوند استان بزرگی بوده کـه بـه لـحـاظ سـکونت داشتن ملکهٔ لائودیسه در این شهر به آن لائودیسه هم گفته شده‌است.

به همین صورت واژه دماوند که صورت اصلی و قدیمی‌تر آن دُمباوند و دُنباوند ضبط شده به معنی «قرارگرفته در پشت» است زیرا دُنب در زبانهای ایرانی به معنی دنباله و پشت است. به گفته برخی دیگر از صاحبنظران نهاوند کنونی همان <<نوح آوند>> بوده که به گفته آنان محل به گل نشستن کشتی حضرت نوح بوده‌است.

گویش مردم شهر نهاوند، نهاوندی و باقیمانده زبان‌های کهن ایران است که از گویش پهلوی برآمده‌است. نهاوند به گفته برخی پژوهش گران تاریخ ایران به معنی شهر جلو یی و شهر دماوند به معنی شهر عقبی از سمت مغرب زمین می‌باشد و در برخی دیگر از کتابهااز نهاوند به معنی شهر ظرف سخن بمیان آمده ولی در نقشه‌های ایران قدیم و در زمان ساسانیان نهاوند را به صورت nihavand نوشته‌اند که در همسایگی شهر دیناور و مای و همدان قدیم بوده‌است . شهرستان نهاوند که قدمت بسیار دیرینه‌ای در استان همدان دارد، در گذشته‌های دور پایتخت یزدگرد سوم بوده‌است و از آن به عنوان شهر خفته ساسانی یاد می‌شود. اسلام در جنگ فتح الفتوح نهاوند برای اولین بار به ایران وارد شد. اکتشافاتی که در تپه‌های گیان و زرامین توسط رومن گیرشمن باستان شناس آلمانی صورت گرفت منجر به پیدا شدن ده‌ها اثر باستانی از جنس سفال, نقره و طلا گردید که این اشیاء هم اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.

موقعیت جغرافیایی :

نهاوند در موقعیت ۴۸ درجه و ۲۴ دقیقه طول شرقی و ۲۳ درجه و ۲۲ دقیقه عرض شمالی قرار دارد. اختلاف ساعت آن با تهران ۱۳ دقیقه و ۲۸ ثانیه می‌باشد. نهاوند از شمال به شهرهای تویسرکان و همدان و از شرق به ملایر، از غرب به کرمانشاه و از جنوب به استان لرستان محدود است. فاصله این شهر تا تهران از مسیر ملایر، اراک ۴۵۲ کیلومتر و از مسیر همدان ۴۹۶ کیلومتر است. فاصله نهاوند تا همدان ۱۰۰ کیلومتر، تا دو راهی کنگاور-کرمانشاه ۵۳ و از دوراهی تا کرمانشاه، ۷۷ کیلومتر می‌باشد. فاصله نهاوند تا کرمانشاه در مجموع ۱۳۰ کیلومتر است. فاصله این شهر با بروجرد و ملایر حدود ۵۵کیلومتر است.